ทุกขเวทนาในหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา

บทคัดย่อ

บทความนี้มุ่งวิเคราะห์ ทุกขเวทนาในหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา เพื่อให้ทราบว่า ทุกขเวทนาบ่งถึงสภาพธรรมที่มีอาการทนได้ยากทางกาย ทุกขเวทนาที่ปรากฏในหลักธรรมต่าง ๆ มีใจความที่แตกต่างกัน ทุกขเวทนาโดยทั่วไปหมายถึงความทุกข์ที่เป็นอาการเวทนาทางกาย ทุกขเวทนาจึงเป็นอาการของทุกข์อย่างหนึ่งของทุกข์ในไตรลักษณ์ คือ ทุกขตา หรือสภาพเป็นทุกข์ ซึ่งมีความหมายแคบที่สุดของทุกข์ เพราะเกิดขึ้นได้ทั้งในพระอริยบุคคลและปุถุชน ต่างจากทุกข์ในปฏิจจสมุปบาท หรือทุกข์ในอริยสัจ 4 เพราะแม้พระพุทธเจ้าก็ทรงข่มทุกขเวทนานี้ด้วยความเพียร ทุกขอริยสัจเป็นปริญญากิจในอริยสัจ 4 ของปุถุชนและพระอริยบุคคลก่อนจะบรรลุพระอรหันต์ นอกจากนี้ ทุกขเวทนาที่ประกอบไปด้วยอุปทานขันธ์ 5 คือ ทุกขอริยสัจ ดังนั้น ทุกขเวทนาจึงไม่ใช่ทุกขอริยสัจ เพราะเป็นอารมณ์ของวิปัสสนาในการกำหนดรู้ ส่วนทุกขเวทนาในปฏิจจสมุปบาทมีความหมายรวมถึงเวทนา โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส และอุปายาสะด้วย ดังนั้น ทุกขเวทนาในหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา แม้จะมีความหมายโดยนัยสังเขปหรือโดยนัยพิศดารแตกต่างกัน แต่พระพุทธองค์ก็มุ่งสอนไปที่การกำหนดรู้ทุกขอริยสัจ และนำไปสู่การแสวงหาความพ้นไปจากทุกขเวทนาด้วยการปฏิบัติวิปัสสนาภาวนาตามหลักสติปัฏฐาน 4 คือ กำหนดรู้ทุกขเวทนาโดยปราศจากอุปาทานขันธ์ 5 จนแทงตลอดอริยสัจ 4 ได้ ดังนั้น การกำหนดรู้ในทุกขอริยสัจจึงหมายรวมถึงการกำหนดรู้ทุกขเวทนาด้วย อันเป็นกิจในอริยสัจ 4 ข้อแรก เมื่อกำหนดรู้ทุกขเวทนา จิตย่อมยอมรับว่าทุกขเวทนามีสภาพเกิดดับ เปลี่ยนแปลงไปตามเหตุปัจจัย หรือตามผัสสะที่กระทบตามหลักปฏิจจสมุปบาทฝ่ายสมุทยวาร แล้วย่อมนำไปสู่ความเห็นแจ้งในอริยสัจ 4 มีสัมมาทิฏฐิแล้วละอวิชชาได้จนถึงที่สุดแห่งทุกข์ คือ พระนิพพาน